به گزارش خبرگزاری حوزه، کتاب «پرسمان معاد» از سوی مرکز ملّی پاسخگویی به سؤالات دینی، نمایندگی اصفهان به چاپ رسیده که در شماره های گوناگون، به انتشار مطالب این کتاب ارزشمند خواهیم پرداخت.
سؤال: کتاب جامعی دربارۀ قبر، قیامت، برزخ و کیفیت مرگ معرفی کنید.
کتاب‌های مختلفی در این زمینه وجود دارد که چند نمونه از آن‌ها عبارتند از:
الف) «معاد» نوشتۀ آیت‌الله دستغیب؛
ب) «معاد» نوشتۀ آیت‌الله مظاهری؛
ج) «منازل الآخره» نوشتۀ شیخ عباس قم؛
د) «سیاحت غرب» نوشتۀ آقانجفی قوچانی؛
هـ) «احتضار و عالم قبر» نوشتۀ مسعود عالی (این کتاب برای موضوعاتی که مدنظر شماست، مناسب‌تر است).
سؤال: کتاب «سیاحت غرب» اثر آقانجفی قوچانی، چقدر قابل اطمینان است؟
«سیاحت غرب» یا «سرنوشت ارواح پس از مرگ»، نوشتۀ آقانجفی قوچانی (۱۲۹۵-۱۳۶۳ ه.ق) یکی از عالمان شیعه است.
سید محمدحسن ملقب به آقانجفی فرزند محمد نجفی (۱۲۹۵-۱۳۶۳ق) از دانش‌آموختگان حوزه‌های علمیه مشهد، اصفهان و نجف بود.
وی هفت جلد کتاب نوشت که «سیاحت شرق» و «سیاحت غرب» مشهورترین آن‌هاست. سیاحت شرق، شرح زندگانی او و اوضاع و احوال ایران و عراق در دوران مشروطه است . سیاحت غرب، ماجرای پس از مرگ و عالم برزخ را درقالب داستان روایت می‌کند.
نویسنده، داستان را براساس روایات امامان شیعه دربارۀ عالم برزخ نگاشته است. این کتاب بعد از چاپ با استقبال گسترده‌ای مواجه شد و ناشران مختلف بارها آن را منتشر کرده‌اند.
آقانجفی، کتاب را گزارش‌های برزخی خود خوانده و آن را از زبان اول شخص روایت کرده است. نثر کتاب جزء نثرهای اوایل سدۀ چهاردهم هجری شمسی است و در آن از عبارات عربی و دینی فراوانی استفاده شده است. در متن این کتاب، ترجمۀ آیات و احادیث به‌طور مستقیم نیامده است، بلکه ماجرا از زبان کسی روایت می‌شود که از دنیا رفته است. داستان از زمان مرگ راوی شروع می‌شود و او وقایع بعد از مرگ خود را از غسل میت و کفن و دفن تا ماجرای سؤال قبر و فشار قبر شرح می‌دهد.
بخش‌های مختلف کتاب براساس مطالبی تدوین شده که در احادیث مربوط به عالم برزخ آمده و وقایعی چون عذاب قبر، کیفر بعضی از اعمال، ملاقات با بعضی از اموات و... نیز در متن گنجانده شده است.
بنابراین، آیات قرآن و احادیث متناسب با روند داستان از زبان راوی نقل می‌شود. نویسنده کوشیده نقش باورهای شیعه، به‌ویژه اعتقاد به ولایت اهل‌بیت و محبت به امام علی(ع)، را در جهان بعد از مرگ تبیین کند؛ در بیشتر مسیر برزخ فردی به نام «هادی» راهنمای راوی است. نویسنده، هادی را محبت امام علی(ع) معرفی می‌کند که در عالم برزخ به‌شکل جوانی زیبارو مجسم شده و فرد را یاری و راهنمایی می‌کند. در این داستان، به تناسب خوشی‌ها و ناخوشی‌های مسیر، توصیه‌های اخلاقی و شرعی متعددی بیان شده است.
در سایت تبیان چنین نوشته شده است: جناب آقای نجفی قوچانی از علمای بزرگوار و پرهیزکار معاصر است. دو کتاب ایشان بسیار معروف است: سیاحت شرق که درواقع زندگی‌نامۀ ایشان است به قلم خودشان که نثری بسیار دلپذیر و زیبا دارد و درضمن تعریف رخدادهای زندگی خود، اوضاع ایران و عراق را در آن زمان به‌خوبی شرح می‌کند.
خواننده با خواندن چند صفحه از این کتاب، مجذوب خواندن ادامۀ داستان می‌شود. سیاحت غرب، کتاب دیگر ایشان است دربارۀ کیفیت عالم برزخ و سیر ارواح بعد از مرگ که به سبک داستانی و تمثیلی نوشته شده است و بیانی دلنشین دارد.
آنچه از ظاهر این کتاب پیداست این است که مرحوم نجفی پاره‌ای از مطالب قرآنی یا حدیثی را در قالب داستانی ریخته و با نثر دلنشین خود آن مطالب را از زبان شخصیت‌های داستانی که خود نقش اول آن است روایت کرده است؛ پس مطالب کتاب، یک جریان واقعی نیست، بلکه داستان و حکایتی است که نیم‌نگاهی هم به روایات یا آیات مربوط به مسائل بعد از مرگ دارد و بعضی از آیات و روایات ناظر به این موضوع (و نه همۀ آن‌ها) را در قالب این داستان به تصویر کشیده و برای ایجاد کشش و جذبه در داستان، با ذوق پرتوان خود مطالبی بدان افزوده است.
بنابراین، کلیت داستان کتاب سیاحت غرب، ایرادی ندارد؛ بدان‌دلیل‌که در سبک داستانی و تمثیلی دست نویسنده برای بیان مطالب باز است و برای ایجاد کشش و پروبال‌دادن به اصل قصه، مطالب متعددی به اصل مطلب می‌افزاید، نمی‌توان از جزئیات آن چندان اشکال گرفت و آن‌ها را به نقد علمی کشاند.
ظاهر داستان سیاحت غرب این است که این حالات برای آن مرحوم نوعی مکاشفه و معاینه روحانی و معنوی بوده که بعدها به قلم او ثبت شده است.
به‌هرحال، مضامین و کلیات این داستان با روایات رسیده از اهل‌بیت : و قرآن کریم سازگار است. طبعاً در مکاشفات عرفانی و تجربه‌های دینی، مقام دریافت و مکاشفه با مقام تعبیر و بیان متفاوت است و پیش‌فرض‌ها و ذهنیت تجربه‌گر و مکاشف در اصل کشف او بی‌تأثیر نیست و به فراخور شخصیت و سجایای اخلاقی او نمایش داده می‌شود؛ ازاین‌رو، مکاشفه و معاینۀ روحانی بدان شرط معتبر است که با قرآن کریم و روایات ائمه معصومین: سازگار باشد.
مرحوم نجفی قوچانی در مقدمۀ کتاب «سیاحت غرب» نوشته است که این مضامین را با توجه به آیات و روایات ترسیم و تجسم کرده، نه اینکه به آن عالم رفته و از آن جا خبر آورده باشد. نوار سیاحت غرب هم دربردارندۀ محتوای همان کتاب است؛ البته مقام معظم رهبری از شهید مطهری نقل کرده که مرحوم نجفی قوچانی همۀ اینها را مشاهده کرده بود:
«این کتاب زندگی مرحوم آقانجفی قوچانی که به اسم "سیاحت شرق" منتشر شده، خیلی چیز جالبی است. من به برادران و خواهران توصیه می‌کنم کتاب را بخوانند.
خود مرحوم آقا نجفی یک شخصیت بسیار ممتازی بوده، یک انسان معنوی بوده. مرحوم شهید مطهری ایشان را دیده بود در قم و به من می‌گفت ایشان اهل‌مکاشفه و اهل‌معنا بودند. کتاب دیگری ایشان دارد به نام سیاحت غرب که در احوال عالم برزخ و پس از مرگ نوشته شده، به شکل داستانی.
مرحوم مطهری می‌گفتند من احتمال قوی می‌دهم که اینها مکاشفات این مرحوم هست که به این شکل در کتاب سیاحت غرب آن را ثبت کرده است».
ایشان در یکی دیگر از بیانات خود می‌گوید: «مرحوم آقای مطهری از معاشرت یک یا دو ماه رمضان خودش با مرحوم آقانجفی قوچانی، آن مرد بزرگواری که سیاحت شرق و سیاحت غرب را نوشت، برای من نقل میکرد. معلوم میشد که مقامات معنوی و تربیت و روش و منش آن مرد بر روح مرحوم مطهری تأثیر گذاشته بود. مرحوم علامه طباطبایی و مرحوم حاج میرزا علی آقای شیرازی و دیگران و در رأس همه امام بزرگوار نیز تأثیرات زیادی بر او گذاشته بودند. معلّم چنین کارهایی می‌کند».
می‌توان گفت کتاب سیاحت غرب براساس سه شاخصه نوشته شده است:
۱. قرآن و روایات شیعی؛
۲. مکاشفات آقانجفی قوچانی در تخت فولاد اصفهان ؛
۳. قریحۀ داستان‌سرایی نویسنده که بازۀ زمانی مرگ تا قیامت را در قالب داستانی پیوسته نوشته است.
نخستین بار، انتشارات طباطبایی در سال ۱۳۴۹ کتاب سیاحت غرب را منتشر کرد. این کتاب با توضیح و پاورقی احمد تدین و محمدرضا عطائی قوچانی چاپ شد و به‌دلیل استقبال گستردۀ مردم، در سال ۱۳۵۱ به چاپ دوم رسید. سیاحت غرب همچنان از کتاب‌های پرطرفدار است و ناشران گوناگونی به چاپ این کتاب همت گماشته‌اند. در سال ۱۳۸۲، فیلمی براساس این کتاب ساخته شد که همانند کتاب با استقبال مردم مواجه شد. سازندگان فیلم، در تبلیغات خود، آن را «معاددرمانی» دانسته‌اند. یکی از ویژگی‌های این فیلم آن است که متناسب با گفتگوهای بازیگران، آیاتی از قرآن کریم زیرنویس می‌شود.
بد نیست کتاب سیاحت غرب را با «کمدی الهی» دانته مقایسه کنیم؛ کتاب کمدی الهی از کتاب‌های قدیمی غربی دربارۀ عالم آخرت است که دانته آن را براساس معتقدات مسیحی سروده است.
این کتاب شامل سه بخش جهنم، محل پاک‌شدن (مطهر) و بهشت است و ماجرای آن سفری تخیلی در عالم بعد از مرگ است. روح در مسیر خود با حیوانات وحشی روبه‌رو می‌شود که نماد شهوت، غرور و طمع هستند. روح وارد جهنم می‌شود و به کمک حضرت مریم(س) قدم به مطهر یا محل پاک‌شدن می‌گذارد؛ زیرا برای رفتن به بهشت باید از مطهر گذشت. البته مطهر با برزخ در اسلام یکی نیست.
سیاحت غرب آقای نجفی قوچانی با کمدی الهی دانته وجوه اشتراک و افتراقی دارد. وجه اشتراک این است که هر دو، خواننده را از ارتکاب گناه می‌ترسانند و به انجام اعمال شایسته ترغیب می‌کنند، اما تفاوت این دو کتاب در سبک نگارش و اعتقادات دینی دو نویسنده است.
برای مطالعۀ بیشتر به منابع زیر مراجعه کنید:
۱. آقانجفی قوچانی (۱۳۷۵)، سیاحت غرب یا سرنوشت ارواح بعد از مرگ، توضیح و پاورقی از احمد تدین و محمدرضا عطایی قوچانی، قم: روحانی.
۲. النجفی القوجانی، محمدحسن (۱۹۸۸م)، سیاحۀ فی الغرب او مصیر الارواح بعد الموت، ترجمۀ جعفر صادق الخلیلی، تهران: قسم اعلام الخارجی لمؤسسة البعثة.
۳. جوادزاده (جهانشاه‌لو)، علیرضا (۱۳۸۳)، «تأملاتی دربارۀ دو کتاب تاریخی از آقانجفی قوچانی: بررسی خاطرات و تاریخ نگاری، شخصیت و دیدگاه‌های سیاسی- اجتماعی»، آموزه، ش ۴ (یا ر.ک: https://hawzah.net/fa/Article/View/۸۵۶۰۵ ).
به گفتۀ جوادزاده، افزون بر کوشش آقای شاکری برای تصحیح و تکمیل شماری از کتاب‌های منتشرشدۀ آقانجفی و نیز انتشار مطالب دیگری دربارۀ او، مجموعه مقالاتی با عنوان «یادمان آقانجفی قوچانی» (ظاهرا به مناسبت بزرگداشت مقام آقانجفی) در سال ۱۳۸۰ منتشر شده است؛ البته فقط حدود یک سوم از این مجموعه به زندگی، شخصیت، دیدگاه‌ها و مهارت‌های آقانجفی مربوط است. یکی از این مقاله‌ها به نام «تحلیل ساختار روایت و شیوۀ بیان در سیاحت غرب و سیاحت شرق»، مباحث سودمندی را گرد آورده است. همچنین، مقاله‌ای با عنوان «نگاهی به زندگی آقانجفی قوچانی و مزارش» در شماره ۴۹ فصلنامه مشکوۀ به چاپ رسیده است[۱]. یک نویسندۀ اتریشی نیز در کتابی که در سال ۱۹۷۸ دربارۀ خاطره‌نویسی در ایران منتشر کرد، حدود دو صفحه دربارۀ کتاب سیاحت شرق سخن گفته است.[۲]
